1. คำนำ
ความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันหรือความเป็นเอกภาพที่เปิดกว้าง คือกุญแจสำคัญที่แสดงถึงวิสัยทัศน์และแนวทางของพระศาสนจักรคาทอลิกเรื่องการสื่อสารระหว่างศาสนา
และความเชื่อที่แตกต่างกัน ในการสื่อสารระหว่างศาสนาและความเชื่อที่แตกต่างกันนี้ ทุกฝ่ายควรรู้และตระหนักถึงความเชื่อที่ตนมี และควรรับฟังอย่างจริงจังถึงความเชื่อที่แตกต่างออกไปของพี่น้องชายหญิงของเขา การทำเช่นนี้ เป็นการให้ความเคารพต่อศักดิ์ศรีและสิทธิพึงมีของมนุษย์ทุกคน และยังเป็นการวางรากฐานในการสร้างความไว้วางใจต่อกันอีกด้วย

การสื่อสารระหว่างศาสนาและความเชื่อที่แตกต่างกัน ซึ่งกำลังเป็นเรื่องที่ทุกฝ่ายให้ความสำคัญในปัจจุบันนี้ มิได้กล่าวถึงในการเป็นประจักษ์พยานถึงองค์พระเยซูคริสต์ในพระธรรมใหม่ ในพระธรรมเก่าก็แทบจะไม่มีการกล่าวถึงเลย อย่างไรก็ตาม พระคัมภีร์ได้ให้แรงบันดาลใจที่เป็นรากฐานในการเสริมสร้างโลกและสังคม ให้เป็นไปตามพระประสงค์ของพระเป็นเจ้า สิ่งนี้คือสิ่งที่พระเยซูตรัสถึงในเรื่องพระราชัยสวรรค์ ซึ่งเป็นพระอาณาจักรแห่งสันติสุข และ ความเที่ยงธรรม ดังนั้น พระคัมภีร์จึงเป็นแรงบันดาลใจให้เราเข้าใจ และให้แนวทางปฏิบัติเรื่องการสื่อสารระหว่างศาสนา และความเชื่อที่แตกต่างกัน ว่าควรจะมีพัฒนาการไปในรูปแบบใด

วิสัยทัศน์ทางเทววิทยา ในเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างพระศาสนจักรคาทอลิกกับพี่น้องชายหญิงที่มิได้เป็นคริสตชน มีอยู่อย่างชัดเจนในสภาสังคายนาวาติกันครั้งที่ 2 (1962-65) ผลของสภาสังคายนาครั้งนั้น กระตุ้นให้พระศาสนจักรหันมาพัฒนาความสนใจในเรื่องการสื่อสารระหว่างศาสนาและความเชื่อที่แตกต่างกัน

2. สภาสังคายนาวาติกันครั้งที่ 2
นับตั้งแต่สภาสังคายนาวาติกันครั้งที่ 2 เป็นต้นมา พระศาสนจักรคาทอลิกปฏิเสธอย่างชัดเจนในเรื่องการใช้วิธีการแบบปิดตัวเอง พระศาสนจักรเห็นว่าตนเองเป็นชุมชนที่เปิดกว้าง วิสัยทัศน์ของสภาสังคายนาวาติกัน ในเรื่องศาสนธรรมในชีวิตของพี่น้องชายหญิงที่มีความเชื่อที่แตกต่างกันสามารถเห็นได้จากเอกสารต่างๆ ได้แก่ ธรรมนูญเรื่องพระศาสนจักร (Lumen Gentium - LG), กฤษฎีกาเรื่องงานธรรมทูตของพระศาสนจักร (Ad Gentes - AG), คำแถลงเรื่องเสรีภาพในการนับถือศาสนา (Dignitatis Humanae - DH), คำแถลงเรื่อง ความสัมพันธ์ของพระศาสนจักรกับบรรดาศาสนาที่มิใช่คริสตศาสนา (Nostra Aetate - NA), และธรรมนูญเรื่อง พระศาสนจักรในโลกสมัยใหม่ (Gaudium et Spes)

ธรรมนูญเรื่องพระศาสนจักร (LG) กล่าวย้ำคำสอนเดิมเรื่องความรอดของผู้ที่อยู่นอกพระศาสนจักรว่า:

"ผู้ที่ไม่รู้จักพระวรสารของพระคริสตเจ้า โดยมิได้เป็นเพราะความผิดของตนเอง แต่เป็นผู้ที่แสวงหาพระเป็นเจ้าด้วยความจริงใจตามพระหรรษทานที่ได้รับ พยายามปฏิบัติภารกิจตามมโนธรรมของตนอย่างซื่อตรง พวกเขาเหล่านี้ก็อาจได้รับความรอดนิรันดรด้วย นอกจากนั้น พระญาณสอดส่อง จะไม่ปฏิเสธให้ความช่วยเหลือที่จำเป็นเพื่อนำความรอดแก่ผู้ที่ไม่ทราบถึงพระเป็นเจ้าอย่างถ่องแท้ โดยที่มิใช่เป็นเพราะความผิดของตน รวมทั้งผู้ที่พยายามดำเนินชีวิตที่ดีตามพระหรรษทานของตน" (LG 16)

กฤษฎีกาเรื่องงานธรรมทูตของพระศาสนจักร (AG) ยืนยันวิสัยทัศน์ของธรรมนูญเรื่องพระศาสนจักร(LG) โดยกล่าวถึงแผนการของพระเป็นเจ้าในการกอบกู้มนุษย์ว่า มิใช่เป็นเรื่องที่เก็บซ่อนอยู่ในจิตใจของมนุษย์ ทั้งมิได้เป็นเรื่องที่ต้องอาศัยความเพียรพยายามเพียงอย่างเดียว หรือการปฏิบัติศาสนกิจ ด้วยวิธีการใดๆ เพื่อแสวงหา สัมผัสและพบพระเป็นเจ้า ทั้งๆ ที่พระองค์มิได้ประทับอยู่ไกลจากเราก็ตาม กฤษฎีกาเรื่องงานธรรมทูตของพระศาสนจักร(AG) ตระหนักว่า มีพระหรรษทานของพระเป็นเจ้าท่ามกลางประชาชาติทั้งหลาย และเรียกร้องคริสตชนทุกคนให้รู้จักประเพณีปฏิบัติของตนอย่างดี และให้ค้นหาเมล็ดพันธุ์แห่งพระวาจาที่ซ่อนอยู่ในประเพณีปฏิบัติเหล่านั้นด้วยความยินดี และด้วยความเคารพ

ส่วนที่เกี่ยวกับคำแถลงเรื่องเสรีภาพในการนับถือศาสนา(Dignitatis Humanae) ระบุว่า:

“สภาสังคายนาวาติกันนี้ ประกาศว่ามนุษย์มีสิทธิในการนับถือศาสนา เสรีภาพที่ทุกคนมีนี้หมายถึง การที่มนุษย์ทุกคนสามารถปกป้องตนเองจากการถูกบังคับโดยบุคคลใดบุคคลหนึ่ง หรือโดยกลุ่มทางสังคม และจากอำนาจใดๆ ของมนุษย์ ในทำนองเดียวกัน บุคคลใดบุคคลหนึ่งจะถูกบังคับให้กระทำในสิ่งที่ขัดแย้งกับความเชื่อของตนมิได้ ไม่ว่าการกระทำนั้นจะเป็นไปในที่ลับหรือที่แจ้ง ไม่ว่าจะอยู่กันโดยลำพังหรือเป็นหมู่คณะก็ตาม สภาสังคายนายังประกาศอีกว่า สิทธิเรื่องเสรีภาพในการนับถือศาสนา มีรากฐานอยู่ในศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์ และศักดิ์ศรีนี้ได้รับการเผยแสดงจากพระเป็นเจ้า สิทธิของมนุษย์เรื่องเสรีภาพในการนับถือศาสนา จะต้องได้รับการรับรองในกฎหมายรัฐธรรมนูญ ซึ่งบ้านเมืองจะได้รับการปกครองตามกฎหมายนั้น และสิทธินี้ถือเป็นสิทธิพลเมืองประการหนึ่ง” (DH 2)

คำแถลงเรื่อง ความสัมพันธ์ของพระศาสนจักรกับบรรดาศาสนาที่มิใช่คริสตศาสนา (Nostra Aetate) ได้กล่าวไว้ว่า:

“พระศาสนจักรคาทอลิกไม่ปฏิเสธสัจธรรมและความศักดิ์สิทธิ์ของศาสนาต่างๆ พระศาสนจักรให้ความเคารพอย่างจริงใจในวิถีปฏิบัติและวิถีการดำเนินชิวิต ตลอดจนพระธรรมคำสอนที่แม้จะแตกต่างกับของพระศาสนจักรในหลายลักษณะ แต่บ่อยครั้งก็สะท้อนให้เห็นแสงแห่งความจริงที่ช่วยมวลมนุษย์ให้บรรลุธรรม” (NA 2) สภาสังคายนาหวังว่า “อาศัยการเสวนาและความร่วมมือกันกับศาสนิกของศาสนาต่างๆ ด้วยความรอบคอบ ความรัก และการเป็นพยานถึงความเชื่อและชีวิตคริสตชน พวกเขาจะตระหนัก รักษา และให้การสนับสนุนสิ่งดีๆ ไม่ว่าจะเป็นจิตวิญญาณและศีลธรรม ตลอดจนคุณค่าทางสังคมและวัฒนธรรมที่ฝังรากอยู่ในมวลมนุษย์” (NA 2)

คำแถลง NA ที่จะกล่าวต่อไปนี้ ยังได้ให้ภาพที่ชัดเจนยิ่งต่อทัศนคติของสภาสังคายนา วาติกัน:

“ตั้งแต่อดีตกาลจนถึงปัจจุบัน ได้เกิดการค้นพบว่าประชาชาติต่างๆ มีแนวคิดเดียวกันในเรื่องของพลังที่มองไม่เห็นซึ่งลอยอยู่เหนือเหตุการณ์ต่างๆ ที่เกิดขึ้นในประวัติของมนุษยชาติ บางครั้ง บางกลุ่มก็ถึงกับยอมรับว่ามีสิ่งสูงสุด หรือแม้กระทั่งพระบิดา แนวคิดและการยอมรับเช่นนี้หยั่งรากลึกลงในวิถีชีวิตด้วยความสำนึกในเรื่องศาสนาอย่างลึกซึ้ง

ส่วนบรรดาศาสนาที่เกี่ยวโยงกับวัฒนธรรมที่เจริญขึ้น ต่างก็พยายามจะตอบคำถามประเภทเดียวกันนี้ด้วยความรู้ที่ละเอียดกว่าและภาษาที่สละสลวยดีกว่า ดังนั้น ศาสนิกของศาสนาฮินดูต่างก็เพ่งพินิจถึงความลี้ลับแห่งการหยั่งรู้ และนำเสนอสิ่งเหล่านี้ด้วยเรื่องราวของเทพที่มีอยู่อย่างมากมาก และอาศัยการตอบคำถามในเชิงปรัชญาอีกด้วย พวกเขาแสวงหาการหลุดพ้นจากสภาพความทุกข์ทรมานจากความเป็นมนุษย์ โดยอาศัยการบำเพ็ญตบะต่างๆ หรือเจริญสมาธิอย่างลึกซึ้ง หรือการโบยบินสู่พระเป็นเจ้าด้วยความรักและความวางใจ

ส่วนศาสนาพุทธได้ตระหนักถึงความไม่จีรังในโลกที่เปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา พุทธศาสนาให้แนวทางแก่มนุษย์เดินไปถึงสภาวะที่เป็นอิสระอย่างสมบูรณ์แท้จริง ได้ด้วยจิตใจที่มั่นคงและศรัทธา หรือบรรลุถึงความรู้แจ้งอย่างสูงสุดโดยอาศัยความเพียรพยายามของตนเอง หรือด้วยความช่วยเหลือที่มาจากเบื้องบน ในทำนองเดียวกัน ศาสนาอื่นๆ ก็พยายามตอบสนองเสียงเรียกร้องในจิตใจมนุษย์ในทุกแห่งหน ตามวิถีทางของตน ด้วยการนำเสนอ "แนวทางต่างๆ" ซึ่งได้แก่ พระธรรม คำสั่งสอน, กฎเกณฑ์การดำรงชีวิต, และจารีตพิธีต่างๆ

พระศาสนจักรคาทอลิก ไม่ปฏิเสธเลยในเรื่องที่เป็นสัจธรรมและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ของศาสนาต่างๆ พระศาสนจักรให้ความเคารพอย่างจริงใจในวิถีการปฏิบัติตนของศาสนิกชน ตลอดจนพระธรรมและคำสอน ที่แม้จะแตกต่างกับของพระศาสนจักรในหลายลักษณะ แต่บ่อยครั้ง ก็นำแสงแห่งองค์ความจริงมาให้ ซึ่งส่องสว่างแก่มวลมนุษย์ทุกคน อย่างไรก็ตาม พระศาสนจักรประกาศและมีพันธะต้องประกาศอย่างไม่หยุดยั้งถึงองค์พระคริสต์ผู้ทรงเป็น “หนทาง ความจริงและชีวิต” (ยน. 14, 6) ในพระองค์ มนุษย์จะพบกับความครบบริบูรณ์ของชีวิตที่ศักดิ์สิทธิ์ และในพระองค์นั้น พระเป็นเจ้าทรงได้รับทุกสิ่งกลับมาคืนดีกับพระองค์เอง (2 คร.5:18 - 19)
นับตั้งแต่สภาสังคายนาวาติกันครั้งที่ 2 เป็นต้นมา พระศาสนจักรคาทอลิกปฏิเสธอย่างชัดเจนในเรื่องการใช้วิธีการแบบปิดตัวเอง พระศาสนจักรเห็นว่าตนเองเป็นชุมชนที่เปิดกว้าง วิสัยทัศน์ของสภาสังคายนาวาติกัน ในเรื่องศาสนธรรมในชีวิตของพี่น้องชายหญิงที่มีความเชื่อที่แตกต่างกันสามารถเห็นได้จากเอกสารต่างๆ ได้แก่ ธรรมนูญเรื่องพระศาสนจักร (Lumen Gentium - LG), กฤษฎีกาเรื่องงานธรรมทูตของพระศาสนจักร (Ad Gentes - AG), คำแถลงเรื่องเสรีภาพในการนับถือศาสนา (Dignitatis Humanae - DH), คำแถลงเรื่อง ความสัมพันธ์ของพระศาสนจักรกับบรรดาศาสนาที่มิใช่คริสตศาสนา (Nostra Aetate - NA), และธรรมนูญเรื่อง พระศาสนจักรในโลกสมัยใหม่ (Gaudium et Spes) ธรรมนูญเรื่องพระศาสนจักร (LG) กล่าวย้ำคำสอนเดิมเรื่องความรอดของผู้ที่อยู่นอกพระศาสนจักรว่า: "ผู้ที่ไม่รู้จักพระวรสารของพระคริสตเจ้า โดยมิได้เป็นเพราะความผิดของตนเอง แต่เป็นผู้ที่แสวงหาพระเป็นเจ้าด้วยความจริงใจตามพระหรรษทานที่ได้รับ พยายามปฏิบัติภารกิจตามมโนธรรมของตนอย่างซื่อตรง พวกเขาเหล่านี้ก็อาจได้รับความรอดนิรันดรด้วย นอกจากนั้น พระญาณสอดส่อง จะไม่ปฏิเสธให้ความช่วยเหลือที่จำเป็นเพื่อนำความรอดแก่ผู้ที่ไม่ทราบถึงพระเป็นเจ้าอย่างถ่องแท้ โดยที่มิใช่เป็นเพราะความผิดของตน รวมทั้งผู้ที่พยายามดำเนินชีวิตที่ดีตามพระหรรษทานของตน" (LG 16)กฤษฎีกาเรื่องงานธรรมทูตของพระศาสนจักร (AG) ยืนยันวิสัยทัศน์ของธรรมนูญเรื่องพระศาสนจักร(LG) โดยกล่าวถึงแผนการของพระเป็นเจ้าในการกอบกู้มนุษย์ว่า มิใช่เป็นเรื่องที่เก็บซ่อนอยู่ในจิตใจของมนุษย์ ทั้งมิได้เป็นเรื่องที่ต้องอาศัยความเพียรพยายามเพียงอย่างเดียว หรือการปฏิบัติศาสนกิจ ด้วยวิธีการใดๆ เพื่อแสวงหา สัมผัสและพบพระเป็นเจ้า ทั้งๆ ที่พระองค์มิได้ประทับอยู่ไกลจากเราก็ตาม กฤษฎีกาเรื่องงานธรรมทูตของพระศาสนจักร(AG) ตระหนักว่า มีพระหรรษทานของพระเป็นเจ้าท่ามกลางประชาชาติทั้งหลาย และเรียกร้องคริสตชนทุกคนให้รู้จักประเพณีปฏิบัติของตนอย่างดี และให้ค้นหาเมล็ดพันธุ์แห่งพระวาจาที่ซ่อนอยู่ในประเพณีปฏิบัติเหล่านั้นด้วยความยินดี และด้วยความเคารพส่วนที่เกี่ยวกับคำแถลงเรื่องเสรีภาพในการนับถือศาสนา(Dignitatis Humanae) ระบุว่า:“สภาสังคายนาวาติกันนี้ ประกาศว่ามนุษย์มีสิทธิในการนับถือศาสนา เสรีภาพที่ทุกคนมีนี้หมายถึง การที่มนุษย์ทุกคนสามารถปกป้องตนเองจากการถูกบังคับโดยบุคคลใดบุคคลหนึ่ง หรือโดยกลุ่มทางสังคม และจากอำนาจใดๆ ของมนุษย์ ในทำนองเดียวกัน บุคคลใดบุคคลหนึ่งจะถูกบังคับให้กระทำในสิ่งที่ขัดแย้งกับความเชื่อของตนมิได้ ไม่ว่าการกระทำนั้นจะเป็นไปในที่ลับหรือที่แจ้ง ไม่ว่าจะอยู่กันโดยลำพังหรือเป็นหมู่คณะก็ตาม สภาสังคายนายังประกาศอีกว่า สิทธิเรื่องเสรีภาพในการนับถือศาสนา มีรากฐานอยู่ในศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์ และศักดิ์ศรีนี้ได้รับการเผยแสดงจากพระเป็นเจ้า สิทธิของมนุษย์เรื่องเสรีภาพในการนับถือศาสนา จะต้องได้รับการรับรองในกฎหมายรัฐธรรมนูญ ซึ่งบ้านเมืองจะได้รับการปกครองตามกฎหมายนั้น และสิทธินี้ถือเป็นสิทธิพลเมืองประการหนึ่ง” (DH 2)คำแถลงเรื่อง ความสัมพันธ์ของพระศาสนจักรกับบรรดาศาสนาที่มิใช่คริสตศาสนา (Nostra Aetate) ได้กล่าวไว้ว่า: “พระศาสนจักรคาทอลิกไม่ปฏิเสธสัจธรรมและความศักดิ์สิทธิ์ของศาสนาต่างๆ พระศาสนจักรให้ความเคารพอย่างจริงใจในวิถีปฏิบัติและวิถีการดำเนินชิวิต ตลอดจนพระธรรมคำสอนที่แม้จะแตกต่างกับของพระศาสนจักรในหลายลักษณะ แต่บ่อยครั้งก็สะท้อนให้เห็นแสงแห่งความจริงที่ช่วยมวลมนุษย์ให้บรรลุธรรม” (NA 2) สภาสังคายนาหวังว่า “อาศัยการเสวนาและความร่วมมือกันกับศาสนิกของศาสนาต่างๆ ด้วยความรอบคอบ ความรัก และการเป็นพยานถึงความเชื่อและชีวิตคริสตชน พวกเขาจะตระหนัก รักษา และให้การสนับสนุนสิ่งดีๆ ไม่ว่าจะเป็นจิตวิญญาณและศีลธรรม ตลอดจนคุณค่าทางสังคมและวัฒนธรรมที่ฝังรากอยู่ในมวลมนุษย์” (NA 2)คำแถลง NA ที่จะกล่าวต่อไปนี้ ยังได้ให้ภาพที่ชัดเจนยิ่งต่อทัศนคติของสภาสังคายนา วาติกัน:“ตั้งแต่อดีตกาลจนถึงปัจจุบัน ได้เกิดการค้นพบว่าประชาชาติต่างๆ มีแนวคิดเดียวกันในเรื่องของพลังที่มองไม่เห็นซึ่งลอยอยู่เหนือเหตุการณ์ต่างๆ ที่เกิดขึ้นในประวัติของมนุษยชาติ บางครั้ง บางกลุ่มก็ถึงกับยอมรับว่ามีสิ่งสูงสุด หรือแม้กระทั่งพระบิดา แนวคิดและการยอมรับเช่นนี้หยั่งรากลึกลงในวิถีชีวิตด้วยความสำนึกในเรื่องศาสนาอย่างลึกซึ้งส่วนบรรดาศาสนาที่เกี่ยวโยงกับวัฒนธรรมที่เจริญขึ้น ต่างก็พยายามจะตอบคำถามประเภทเดียวกันนี้ด้วยความรู้ที่ละเอียดกว่าและภาษาที่สละสลวยดีกว่า ดังนั้น ศาสนิกของศาสนาฮินดูต่างก็เพ่งพินิจถึงความลี้ลับแห่งการหยั่งรู้ และนำเสนอสิ่งเหล่านี้ด้วยเรื่องราวของเทพที่มีอยู่อย่างมากมาก และอาศัยการตอบคำถามในเชิงปรัชญาอีกด้วย พวกเขาแสวงหาการหลุดพ้นจากสภาพความทุกข์ทรมานจากความเป็นมนุษย์ โดยอาศัยการบำเพ็ญตบะต่างๆ หรือเจริญสมาธิอย่างลึกซึ้ง หรือการโบยบินสู่พระเป็นเจ้าด้วยความรักและความวางใจ ส่วนศาสนาพุทธได้ตระหนักถึงความไม่จีรังในโลกที่เปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา พุทธศาสนาให้แนวทางแก่มนุษย์เดินไปถึงสภาวะที่เป็นอิสระอย่างสมบูรณ์แท้จริง ได้ด้วยจิตใจที่มั่นคงและศรัทธา หรือบรรลุถึงความรู้แจ้งอย่างสูงสุดโดยอาศัยความเพียรพยายามของตนเอง หรือด้วยความช่วยเหลือที่มาจากเบื้องบน ในทำนองเดียวกัน ศาสนาอื่นๆ ก็พยายามตอบสนองเสียงเรียกร้องในจิตใจมนุษย์ในทุกแห่งหน ตามวิถีทางของตน ด้วยการนำเสนอ "แนวทางต่างๆ" ซึ่งได้แก่ พระธรรม คำสั่งสอน, กฎเกณฑ์การดำรงชีวิต, และจารีตพิธีต่างๆพระศาสนจักรคาทอลิก ไม่ปฏิเสธเลยในเรื่องที่เป็นสัจธรรมและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ของศาสนาต่างๆ พระศาสนจักรให้ความเคารพอย่างจริงใจในวิถีการปฏิบัติตนของศาสนิกชน ตลอดจนพระธรรมและคำสอน ที่แม้จะแตกต่างกับของพระศาสนจักรในหลายลักษณะ แต่บ่อยครั้ง ก็นำแสงแห่งองค์ความจริงมาให้ ซึ่งส่องสว่างแก่มวลมนุษย์ทุกคน อย่างไรก็ตาม พระศาสนจักรประกาศและมีพันธะต้องประกาศอย่างไม่หยุดยั้งถึงองค์พระคริสต์ผู้ทรงเป็น “หนทาง ความจริงและชีวิต” (ยน. 14, 6) ในพระองค์ มนุษย์จะพบกับความครบบริบูรณ์ของชีวิตที่ศักดิ์สิทธิ์ และในพระองค์นั้น พระเป็นเจ้าทรงได้รับทุกสิ่งกลับมาคืนดีกับพระองค์เอง (2 คร.5:18 - 19)
ดังนั้น พระศาสนจักรจึงชักชวนให้ลูกๆ ของตน ทำการเสวนาและความร่วมมือกันกับศาสนิกของศาสนาต่างๆ ด้วยความฉลาดรอบคอบ ความรัก และการเป็นพยานถึงความเชื่อและชีวิตคริสตชน เพื่อว่าคริสตชนจะตระหนัก รักษา และให้การสนับสนุนสิ่งดีๆ ไม่ว่าจะเป็นจิตวิญญาณและศีลธรรม ตลอดจนคุณค่าทางสังคมและวัฒนธรรมที่ฝังรากอยู่ในคนต่างศาสนาเหล่านี้

พระศาสนจักรให้ความนับถืออย่างสูงแก่ชาวมุสลิม พวกเขาสรรเสริญพระเป็นเจ้าแต่เพียงผู้เดียว มีชีวิตและดำรงชีวิตอยู่ได้โดยผ่านทางพระองค์ ผู้ทรงความเมตตาและทรงสรรพานุภาพเป็นพระผู้สร้างสวรรค์และแผ่นดิน และผู้ตรัสแก่มนุษย์ พวกเขาถึงกับยอมเจ็บปวดด้วยความเต็มใจ เมื่อสิ่งนั้นเป็นพระประสงค์อันเร้นลับของพระองค์ เช่นเดียวกับท่านอับราฮัม ผู้ซึ่งศาสนาอิสลามกล่าวถึงด้วยความยินดี เพื่อเชื่อมโยงถึงการที่ศาสนายอมจำนนในองค์พระผู้เป็นเจ้า แม้ว่าศาสนาอิสลามไม่ยอมรับพระเยซูเป็นพระเป็นเจ้า แต่พวกเขาก็นับถือพระองค์ในฐานะที่เป็นประกาศก พวกเขาถวายพระเกียรติแด่พระนางมารีย์ ผู้ทรงเป็นพระมารดาพรหมจารี และในบางครั้ง พวกเขายังวิงวอนขอพระนางด้วยความเลื่อมใสศรัทธาอีกด้วย ยิ่งกว่านั้น พวกเขายังรอคอยวันพิพากษา เมื่อพระเป็นเจ้าจะให้ความเป็นธรรมแก่ผู้ที่กลับฟื้นคืนชีพ เพราะฉะนั้น พวกเขาเทิดทูนการดำเนินชีวิตตามแนวทางของศีลธรรม และถวายคารวะกิจแด่พระเป็นเจ้า ด้วยการสวดภาวนา การให้ทาน และการอดอาหาร

หลายศตวรรษที่ผ่านมา มีความบาดหมางและการเป็นศัตรูกันระหว่างคริสต์กับมุสลิม สภา สังคายนาวาติกันเรียกร้องให้ทุกฝ่ายลืมเรื่องอดีต และหันมาพยายามทำงานร่วมกันอย่างจริงใจเพื่อให้เกิดความเข้าใจกันซึ่งกันและกัน และเพื่อช่วยกันคุ้มครองและส่งเสริมความยุติธรรมในสังคม และคุณค่าทางศีลธรรม ตลอดจนสันติสุขและเสรีภาพ อันจะเป็นประโยชน์ต่อมนุษยชาติทั้งมวล (NA 3)

ส่วนในธรรมนูญเรื่อง พระศาสนจักรในโลกสมัยนี้ (Gaudium et Spes) นั้น แสดงให้เห็นการใช้กระบวนการจากด้านล่าง กล่าวคือจากประสบการณ์และสภาพความเป็นจริงของชีวิต ดังนั้น คำสอนของพระศาสนจักรจึงมีความหมายในชีวิตจริงโดยอาศัยแรงบันดาลใจจากพระคัมภีร์ สภาสังคายนายังได้กล่าวถึงแผนการแห่งความรอดของพระเป็นเจ้าในการกอบกู้มนุษย์ทั้งหลาย ว่าเป็นพระหรรษทานของพระเป็นเจ้าที่มีอยู่ในขนบประเพณีของทุกศาสนา ของทุกชาติ และเชื้อเชิญให้ผู้ที่เชื่อ มีความชื่นชม ให้ความเคารพ ตระหนักและค้นหาเมล็ดพันธุ์แห่งพระวาจา การดำรงอยู่ของเมล็ดพันธุ์แห่งพระวาจา หรือพระหรรษทานของพระเป็นเจ้านี้ ธรรมนูญ Gaudium et Spes เรียกว่า เป็นงานของพระจิตเจ้า พระจิตประทับอยู่และทำงานในสภาพการณ์ที่เป็นจริงหรือทำงานขณะที่ดำเนินชีวิตตามหลักศาสนธรรม (GS 22)

พระจิตมิได้ทำงานแต่ในบริเวณวัดหรือภายในพระศาสนจักรเท่านั้น แต่ยังทำงานภายนอกด้วย โดยอาศัยการสิ้นพระชนม์และการเสด็จกลับคืนพระชนม์ชีพของพระเยซูเจ้า มนุษย์ก็ได้รับพระจิตองค์เดียวกันที่ประทับอยู่ในองค์พระเยซูเจ้าด้วย พระจิตประทับและทำงานอยู่ในพระศาสนจักร ในสภาพที่เป็นจริงของมนุษย์ที่มีขอบเขตที่จำกัด แต่งานของพระจิตกลับแผ่ขยายออกไปภายนอกพระศาสนจักรด้วย พระศาสนจักรมิได้มีสิทธิ์แต่เพียงผู้เดียวในการเป็นเจ้าของพระคุณต่างๆ ของพระจิต และด้วยเหตุนี้เอง พระศาสนจักรจึงมีศักยภาพและมีหน้าที่ที่จะค้นหาผลงานของพระเป็นเจ้าที่มีอยู่ในทุกชุมชนที่มีความเชื่อ และในทุกที่ที่มีการชุมนุมกัน

รากฐานที่แข็งแกร่งที่สุดในการเสวนาระหว่างคริสตชนกับศาสนิกต่างศาสนา คือ การประทับอยู่ของพระจิตเจ้าผู้ทำงานเพื่อเราทุกคน แนวทางการของการพบปะกัน จึงเป็นการแสวงหาและติดตามงานของพระจิต แนวทางเช่นนี้ จะกลายเป็นกระบวนการไตร่ตรองและค้นหาร่วมกัน ซึ่งพลังแห่งจิตอันสูงส่งในการติดตามพระเป็นเจ้าด้วยความซื่อสัตย์

ยิ่งกว่านั้น การพบปะกันบนความเชื่อเช่นนี้ ยังพบได้ขณะที่เราพยายามเปลี่ยนแปลงวิถีดำเนินชีวิตให้มีความยุติธรรมและเปี่ยมด้วยความรัก เพื่อเห็นแก่ความเป็นพี่น้องของประชากรของพระเป็นเจ้า(GS 92) อานุภาพของพระจิตมิได้จำกัดอยู่แต่ในรูปแบบของการแสดงออกในกรอบศาสนาเท่านั้น แต่อยู่ในทุกกิจการของมนุษย์ที่กระทำลงไป เพื่อความเป็นปึกแผ่นของประชากรทั้งมวล คุณธรรมหลายประการที่มีอยู่ในพระวรสาร ก็เป็นคุณธรรมที่ชาวโลกแสวงหากันอยู่ เช่นคุณธรรมแห่งการมีศักดิ์ศรีของมนุษย์ ความเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกัน และเสรีภาพ เป็นต้น

พระอาณาจักรของพระเป็นเจ้าที่พระเยซูทรงฝ่าฟันให้ได้มา ก็คือพระอาณาจักรแห่งความจริงและชีวิต เป็นพระอาณาจักรแห่งความศักดิ์สิทธิ์และพระหรรษทาน พระอาณาจักรแห่งความยุติธรรม ความรักและความสันติสุข บัดนี้ พระอาณาจักรก็ปรากฎอยู่ในการฝ่าฟันเพื่อให้ได้มาแล้ว และจะเป็นพระอาณาจักรที่สมบูรณ์เมื่อพระองค์เสด็จมาในพระราชัยของพระองค์ (GS 39) กิจการใดๆ ของมนุษย์ที่มีเหตุผลที่ดี และกระทำไปเพื่อทำให้โลกเป็นสถานที่น่าอยู่สำหรับมนุษย์แล้ว ล้วนแยกไม่ออกจากแก่นแท้ของการมีประสบการณ์ทางศาสนา ซึ่งก็เป็นประสบการณ์ทางความเชื่อ ธรรมนูญ Gaudium et Spes ยังกล่าวไว้ด้วยว่า หากผู้ใดแบ่งแยกความเชื่อออกจากกิจการอื่นในชีวิตประจำวัน เขาหรือเธอผู้นั้นก็ได้ดำเนินชีวิตที่ผิดพลาดแล้ว. "การแยกความเชื่อที่ท่านทั้งหลายปฏิญาณออกจากกิจการต่างๆในชีวิตประจำวัน ต้องถือเป็นความผิดพลาดอย่างใหญ่หลวงในยุคสมัยของพวกเรา" (GS 43) นอกจากนั้น ธรรมนูญนี้ยังได้กล่าวอีกว่า "คริสตชนที่ละเลยหน้าที่ต่างๆ ในทางโลกของตน ละเลยการปฏิบัติหน้าที่ต่อเพื่อนบ้าน และแม้กระทั่งต่อพระเป็นเจ้า ความรอดนิรันดร์ของเขาก็ตกอยู่ในอันตรายด้วย" (GS 43)

ในปี ค.ศ.1991 พระสันตะปาปา ยอห์น ปอลที่ 2 ทรงออกพระสมณสาสน์ Centesimus Annus (CA) พระสมณสาสน์นี้ย้ำเตือนให้เห็นความสำคัญของการลงมือปฏิบัติว่ามีมากเพียงใดในการสื่อสารทางสังคม

"ยิ่งกว่าที่เคยมีมาก่อน ในทุกวันนี้พระศาสนจักรตระหนักดีถึงสารทางสังคมที่สื่อออกไป สารนั้นจะมีความน่าเชื่อถือโดยทันที ก็ต่อเมื่อมีประจักษ์พยานยืนยัน ซึ่งเป็นผลอันเกิดขึ้นจากการลงมือปฏิบัติที่สมเหตุผลและมีแบบแผน การตระหนักของพระศาสนจักรเช่นนี้ ยังเป็นที่มาของการที่พระศาสนจักรให้ความสำคัญก่อนอื่นใดแก่ผู้ยากไร้ ผู้ซึ่งไม่เคยกีดกันหรือแบ่งแยกกลุ่มชนอื่นๆ " (CA 57)

ในปัจจุบัน คำสอนที่เป็นทางการของพระศาสนจักรคาทอลิก จะเน้นว่าการประกาศหรือปฏิบัติตามพระวรสารยังไม่ถือว่าสมบูรณ์ หากขาดการอุทิศตนต่อความชอบธรรม หากไม่สามารถค้นพบการประทับอยู่ของพระเยซูเจ้าในท่ามกลางผู้ที่ตกเป็นเหยื่อ ผู้ทุกข์ทนและถูกทอดทิ้ง ดังนั้น ความพยายามทั้งสิ้นในกิจการที่นำเสนอ เพื่อหรือร่วมกับคนยากไร้ ได้กลายเป็นแนวทางปฏิบัติตามความเชื่อของพระศาสนจักรในเรื่องของสังคม และเป็นการทำให้พระศาสนจักรมีเอกลักษณ์ที่เป็นของคนยากไร้อย่างแท้จริง เป็นพระศาสนจักรที่ปรารถนาจะติดตามพระเยซูเจ้าและเป็นหนึ่งเดียวกับพระองค์ พระเยซูทรงรักคนยากจนมาก ดังนั้นผู้ประพันธ์พระวรสารจึงได้ให้ความสำคัญในเรื่องการปฏิบัติต่อคนยากจนเทียบเท่ากับการปฏิบัติต่อองค์พระคริสตเจ้า หากผู้ใดไม่ใส่ใจคนยากจน ผู้นั้นก็จะไม่ได้รับการไถ่กู้ คนยากจนคือภาพลักษณ์ขององค์พระคริสตเจ้าเอง "แท้จริง เรากล่าวแก่ท่านว่า สิ่งใดที่ท่านละเลยที่จะปฏิบัติต่อคนใดคนหนึ่งในบรรดาผู้ต่ำต้อยนี้ นั่นคือท่านมิได้ปฏิบัติต่อเราเอง" (มธ. 25 : 45)

ดังนั้น พระศาสนจักรจึงได้ตระหนักมากยิ่งขึ้นว่า ตนเป็นผู้รับใช้ เพื่อให้มนุษย์เป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์ขึ้น ทั้งในมิติแห่งการเป็นพระกายทิพย์ของพระคริสตเจ้า ตลอดจนมิติด้านสังคมและการเมือง การรับใช้ของพระศาสนจักร กระทำโดยผ่านระบบการสื่อสารที่รวบรวมอยู่ในความทรงจำที่มีร่วมกันของประชากร นั่นก็คือ ในคำสั่งสอน การโมทนาคุณพระเป็นเจ้า และชีวิตชุมชนที่ผนึกแน่นด้วยความบากบั่นในการสร้างสังคม อาศัยความพากเพียรเหล่านี้ ผู้มีความเชื่อทั้งหลาย พยายามทำความเข้าใจสภาพชีวิตที่แท้จริง และนำแนวทางเหล่านี้ไปปฏิบัติในชีวิตจริงๆ

5. เป็นอันหนึ่งอันเดียวกันด้วยใจที่เปิดกว้าง
ทางเลือกขั้นพื้นฐานที่ได้กล่าวมานี้ เป็นสิ่งที่ตรงกันข้ามกับ "การเสวนาเพื่อสร้างความปรองดองที่เสแสร้ง" บทความนี้จะอธิบายความหมายของการเสแสร้งในลำดับต่อไป โดยทั่วไปเมื่อพูดถึงการเสวนาเราจะต้องกล่าวถึงทัศนคติสามประการ ได้แก่ การเปิดรับเฉพาะกลุ่มและพวกพ้อง การเปิดรับทุกคนไม่ยกเว้นผู้ใด และการยอมรับความแตกต่างหลากหลาย หากกล่าวโดยรวมแล้ว ทัศนคติแรกเป็นสิ่งที่ไม่ได้รับการยอมรับ ส่วนทัศนคติที่สองและสามก็ยังไม่มีคำอธิบายที่สมเหตุผลและเป็นที่น่าพอใจ การที่จะอยู่มีชีวิตอยู่บนความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันด้วยใจที่เปิดกว้าง จำเป็นต้องมีการวิเคราะห์ทัศนคติทั้งสามนี้อย่างละเอียด

ทัศนคติแรก คือ การเปิดรับเฉพาะกลุ่มและพวกพ้อง หากพิจารณาตามกรอบความคิดของทรรศนะดังกล่าว จะไม่มีใครได้รับความรอด หากคนเหล่านั้นไม่เชื่อในสิ่งที่ฉันเชื่อ หรือไม่เข้าเป็นศาสนิกในศาสนาของฉัน บางทีศาสนาอื่นอาจมีสิ่งที่ดีๆ แต่ศาสนาเหล่านั้นมิได้นำไปสู่ทางแห่งความรอด จะมีก็แต่เพียงศาสนาที่ฉันนับถืออยู่เท่านั้น ที่นำไปสู่ทางแห่งความรอดได้ หากนำแนวคิดเช่นนี้มาใช้กับคริสตศาสนา ก็หมายความว่าพระศาสนจักรคาทอลิกเท่านั้นที่เป็นทางนำไปสู่ความรอด ไม่มีความรอดภายนอกพระศาสนจักร ทัศนคติเฉพาะกลุ่มและพวกพ้องเช่นนี้ย่อมเป็นสิ่งที่ยอมรับไม่ได้ เพราะทรรศนะดังกล่าวมองศาสนาอื่นๆ ในแง่ร้าย และยังไม่เห็นความสำคัญของความเชื่อหรือศาสนาอื่นอีกด้วย นอกจากนั้น ยังเป็นการไม่ตระหนักในความจริงที่ว่า การประกาศความเชื่อเป็นสิ่งที่มนุษย์ปฏิบัติ แต่มันก็มีข้อจำกัด

ทัศนคติที่สอง คือการเปิดรับทุกคนไม่ยกเว้นผู้ใด เป็นทัศนคติที่ให้ความสำคัญแก่การเผยแสดงที่ปรากฏในความเชื่อและศาสนาอื่นๆ ว่าเป็นเครื่องหมายไปสู่ทางแห่งความรอดเช่นเดียวกัน ความรอดเหล่านี้มีแต่สวรรค์เท่านั้นที่จะรู้ว่ามันเกิดขึ้นได้อย่างไร เนื่องจากองค์ประกอบที่แน่นอนอันจะนำไปสู่ความรอดนั้น ได้ถูกกำหนดไว้แล้วตั้งแต่การก่อกำเนิดของศาสนาเหล่านั้น หากนำมาประยุกต์ใช้กับคริสตศาสนา คริสตชนก็จะกล่าวว่า ศาสนิกต่างศาสนาจะได้รับความรอดโดยอาศัยพระเยซูคริสต์ แม้ว่าพวกเขาไม่รู้จักหรือจะปฏิเสธพระองค์ก็ตาม ดูเหมือนว่าทัศนคติรวมหมู่เช่นนี้จะแสดงออกถึงความเห็นอกเห็นใจและพร้อมจะอ้าแขนรับผู้อื่น กระนั้นก็ดี ทัศนคติเช่นนี้ ก็มิได้ช่วยให้เกิดการปฏิบัติต่อศาสนิกต่างศาสนาตามประสบการณ์และความเชื่อที่ศาสนานั้นๆ ระบุไว้ ดังนั้น หากจะนำแนวคิดการเสวนามาใช้ ก็จะเห็นว่าทัศนคติรวมหมู่นี้จึงยังไม่เปิดกว้างพอต่อโอกาสที่จะทำความเข้าใจซึ่งกัน ดังนั้น ศาสนิกจะไม่ได้รับการเติมเต็มจากการพบปะกันระหว่างศาสนิกต่างศาสนา ยิ่งกว่านั้น ทัศนคติเช่นนี้ยังไม่ช่วยให้เกิดการตระหนักว่าเราเองก็มีข้อจำกัดในการที่จะเข้าใจเรื่ององค์ประกอบที่สำคัญทางศาสนาด้วย แต่โดยอาศัยการเสวนาระหว่างศาสนา คริสตชนจะสามารถเรียนรู้และเข้าใจถึงความสัมพันธ์ของตนกับองค์พระคริสต์ได้อย่างลึกซึ้งยิ่งขึ้น

ทัศนคติที่สาม คือการยอมรับความแตกต่างหลากหลาย หรือนักนิยมความหลากหลาย ซึ่งในกรณีนี้ ไม่มีใครแยกแยะความต่างระหว่างสองทรรศนะข้างต้น ลัทธิที่ยอมรับความหลากหลายนี้จะกล่าวว่า “ทุกศาสนาก็เหมือนกัน” และ “เป็นความหลากหลายที่เป็นอันหนึ่งอันเดียวกันอย่างเปิดกว้าง” การแยกแยะความต่างเป็นเรื่องสำคัญ เพราะความต่างที่มีอยู่จะได้รับการยอมรับ ขณะเดียวกัน การปฏิบัติศาสนกิจก็จะมีความหมายมากยิ่งขึ้น ทัศนคติที่ว่า ทุกศาสนาเหมือนกันนั้น มิได้ช่วยให้เกิดความเข้าใจในความหมายของศาสนาอย่างถ่องแท้ ดังนั้นมันจึงควรมีชื่อเรียกว่า "ลัทธิความหลากหลายที่ไม่ชัดเจนในเรื่องความเป็นหนึ่งเดียวกัน" ทัศนคติเช่นนี้ยอมรับว่า แต่ละศาสนาก็มีหนทางของตน ที่จะก้าวไปสู่ทางแห่งความรอด และเข้าถึงพระผู้สูงสุดหรือพระเจ้าได้ ดังนั้น พระเยซูคริสต์ก็คือหนทางความรอดสำหรับคริสตชน พระคัมภีร์กุระอ่านสำหรับมุสลิม, พระพุทธเจ้าสำหรับพุทธศาสนิกชน, พระกฤษณะหรือพระรามสำหรับชาวฮินดู ทุกศาสนาต่างก็เหมือนกัน และถ้าหากว่าแต่ละศาสนามีสิ่งที่แตกต่างกัน หรือแม้แต่สิ่งที่ตรงกันข้ามในเรื่องของวิสัยทัศน์หรือเป้าประสงค์ ก็จะไม่มีการกล่าวถึงดังที่ควรจะเป็นไปตามปกติ ความหลากหลายทางศาสนา ถูกมองว่าเป็นการแสดงออกที่แตกต่างกันของประสบการณ์อันเดียวกัน ทัศนคติเช่นนี้ค่อนข้างที่จะเปิดกว้างมาก แต่มันก็มิได้ให้ความสำคัญอย่างเพียงพอต่อคุณลักษณะพิเศษที่มีเฉพาะในศาสนาใดศาสนาหนึ่ง ที่ได้สืบทอดต่อกันมาและมีวิวัฒนาการมาอย่างต่อเนื่อง

ทัศนคติที่เหมาะสม คือการยอมรับความแตกต่างหลากหลายที่ให้ความสำคัญและยอมรับในคุณลักษณะพิเศษของแต่ละศาสนา แต่ขณะเดียวกัน ก็ยอมรับว่าแต่ละศาสนาต่างก็ต้องเรียนรู้จากกันและกันด้วย นี่คือทัศนคติที่เรียกว่า"เป็นอันหนึ่งอันเดียวกันด้วยใจที่เปิดกว้าง" ทัศนคตินี้เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า การเสวนาที่หลากหลาย เป็นการเข้าสู่การเสวนาอย่างจริงจัง มีความชัดเจนและจริงใจต่อความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน นักนิยมความหลากหลายเช่นนี้ สามารถที่จะพูดได้ว่า ฉันเชื่อว่า ศาสนาของฉันและความเชื่อที่ฉันมีอยู่ คือสิ่งที่เหมาะสมที่สุดสำหรับฉัน และสิ่งนี้เองอธิบายว่าทำไมฉันจึงนับถือศาสนานี้ด้วยความเต็มใจ แต่ฉันก็ตระหนักในความพิเศษที่มีเฉพาะในศาสนาอื่น ตลอดจนเสรีภาพของศาสนานั้นๆ ด้วย ดังนั้น เมื่อมีการเสวนากัน ฉันจึงสามารถแบ่งปันคุณค่าอันมากมายในความเชื่อของฉันได้อย่างเต็มที่ ขณะเดียวกัน ฉันก็จะได้เพิ่มเติมความรู้ที่ให้แก่ตนเองในเรื่องความเชื่อหรือศาสนาของผู้อื่นด้วย และนี่เองคือการพลังอันเข้มแข็งที่เกิดจากการทำงานร่วมกันด้วยความจริงใจ ทั้งนี้เพื่อสรรค์สร้างโลกให้น่าอยู่สำหรับมนุษย์

โดยอาศัยการอยู่ร่วมกับศาสนิกต่างศาสนา บรรดาผู้มีความเชื่อจะได้รับฟังการแบ่งปันความเชื่อของผู้อื่น ในขณะเดียวกันก็ได้พูดคุยในเรื่องความเชื่อของตนเองด้วย ผู้มีความเชื่อแต่ละคนพยายามที่จะเข้าใจ และเปิดใจที่จะเรียนรู้จากผู้อื่น โดยไม่ต้องกลัวว่าจะต้องสูญเสียความเชื่อของตน หรือจะยึดเอาสิ่งที่ดีของศาสนาอื่นมาเป็นของตน ด้วยทัศนคติเช่นนี้ ทำให้หวังได้ว่า ผู้มีความเชื่อแต่ละคนจะสามารถแบ่งปันหลักธรรมแก่ผู้อื่นด้วยความจริงใจ และขณะเดียวกันก็พร้อมที่จะเปิดใจรับหลักธรรมจากศาสนาอื่นด้วย เราเคารพในเอกลักษณ์ของศาสนาอื่นอย่างที่เขาเป็น โดยไม่พยายามลดทอนเอกลักษณ์ของเขา หรือหวังจะผนวกเขาเข้ากับเรา ผู้ที่มีทัศนคติเช่นนี้ย่อมจะต้องมีความเชื่อในศาสนาของตนอย่างดี และพร้อมที่จะเปิดโอกาสให้เกิดการเสวนาและเพิ่มเติมความเข้าใจให้แก่กันและกัน ในท่ามกลางสังคมที่การสื่อสารสะดวกง่ายดายยิ่งขึ้น สังคมที่ผู้คนต่างศาสนาอาศัยอยู่ร่วมกันมากขึ้น การนำเสนอและพัฒนาวิสัยทัศน์และเอกลักษณ์ของศาสนาต่างๆ จึงสามารถกระทำได้ บนพื้นฐานของการเสวนาที่หลากหลาย การบรรจบกันระหว่างวิสัยทัศน์และจุดมุ่งหมายในการดำรงชีวิตของสังคมย่อมพัฒนาให้เกิดขึ้นได้ ทั้งยังเป็นการเสวนาที่มุ่งสู่การเปลี่ยนแปลงที่ดีขึ้นด้วย การดำเนินชีวิตด้วยความเชื่อในยุคปัจจุบันจึงหมายถึงการอยู่ร่วมกันในระหว่างศาสนาที่แตกต่างกัน